Χρύσανθου Λαζαρίδη
(Δημοσιογράφος, Αντιπρόεδρος του Δικτύου 21)
Copyright: Chrysanthos Lazaridis on line
Τι περιλαμβάνει μια στρατηγική εναντίον της διαφθοράς:
* Πρώτον, το διαχωρισμό της γκρίζας οικονομίας (που πρέπει να ελεγχθεί) από τη μαύρη οικονομία (που πρέπει να καταπολεμηθεί αμείλικτα). Οι δραστηριότητες της γκρίζας οικονομίας είναι νόμιμες, αλλά αδήλωτες – είναι αδήλωτες παρά το ότι είναι νόμιμες. Αντίθετα, οι δραστηριότητες της μαύρης οικονομίας είναι παράνομες και εγκληματικές - είναι «αδήλωτες», επειδή είναι παράνομες.
Όμως, όσο διογκώνεται η γκρίζα οικονομία, εκτρέφει τη «μαύρη». Διότι αν υπάρξει εθισμός σε αδήλωτες πρακτικές, τότε ενισχύεται το κίνητρο για εγκληματικές πρακτικές που δίνουν μεγαλύτερο κέρδος. Αντίθετα, όταν υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα στην γκρίζα και τη μαύρη οικονομία, τότε η πρώτη τίθεται υπό έλεγχο και περιορίζεται, ενώ η δεύτερη καταστέλλεται ευκολότερο. Και μαζί της, καταπολεμάται και η διαφθορά την οποία εκτρέφει.
Βασικός μηχανισμός διαχωρισμού της γκρίζας από τη μαύρη οικονομία είναι η νομιμοποίηση μέρους της γκρίζας οικονομίας. Αν ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι δεν δηλώνουν επίσημα μέρος της νόμιμης δραστηριότητάς τους είναι η υπερβολική φορολογική επιβάρυνση, τότε η μείωση της φορολογίας μπορεί να τους οδηγήσει να δηλώνουν όσα «έκρυβαν» προηγουμένως. Εδώ λειτουργεί πιο αποτελεσματικά συνδυασμός κινήτρων-αντικινήτρων: Μειώνουμε τους φορολογικούς συντελεστές, και ταυτόχρονα επιτείνουμε τους ελέγχους και αυξάνουμε τις ποινές για τους παραβάτες.
Κατάλληλος συνδυασμός κινήτρων-αντικινήτρων είναι πάντα αποτελεσματικός. Για την ακρίβεια υπάρχει πάντα ένας (τουλάχιστον) συνδυασμός κινήτρων-αντικινήτρων που «δουλεύει». Το ζήτημα είναι να τον αναζητήσουμε με υπομονή και να τον εφαρμόσουμε με επιμονή.
* Δεύτερον, περιλαμβάνει την απελευθέρωση (liberalization): Οι κοινωνίες πρέπει να απαλλαγούν από όλες εκείνες τις μείζονες αδικίες, οι αγορές από όλες εκείνες τις στρεβλώσεις και τα πολιτικά συστήματα από όλες εκείνες τις «δυσλειτουργίες» που προκαλούν διαφθορά. Προσοχή, όμως: μεταρρυθμίσεις που λειτουργούν απελευθερωτικά, συνεπάγονται και μέτρα που λειτουργούν κατασταλτικά. Για να απελευθερώσει αγορές, να καταργήσει στρεβλώσεις και να θεραπεύσει αδικίες, μια κοινωνία είναι υποχρεωμένη να συντρίψει τα κυκλώματα που κερδοσκοπούν από τον έλεγχο των αγορών, που θησαυρίζουν από τις στρεβλώσεις και τις αδικίες. Και θα αντισταθούν λυσσαλέα στην κατάργησή τους...
* Τρίτον, περιλαμβάνει τη ρύθμιση (regulation). Στην θεωρητική ανάλυση η «απελευθέρωση» και η «ρύθμιση» εμφανίζονται συνήθως ως αντιθετικά στοιχεία. Η απελευθέρωση των αγορών (από το κράτος) βρίσκεται θεωρητικά «στον αντίποδα» της παρεμβατικής ρύθμισης των αγορών (πάλι από το κράτος). Στην εφαρμοσμένη πολιτική, ωστόσο, απελευθέρωση και ρύθμιση είναι συχνά συμπληρωματικά στοιχεία. Τίθεται το πρόβλημα, δηλαδή, ως ποιο βαθμό απελευθερώνεται μια οικονομική ή κοινωνική πρακτική και σε πιο βαθμό, από τη στιγμή που θα απελευθερωθεί, ρυθμίζεται για να μη ξεφύγει από κάθε έλεγχο.
Στρατηγική κατά της διαφθοράς - Δευτερογενείς εστίες
* Τέταρτον, αφότου ληφθούν όλα τα ανωτέρω μέτρα – διαχωρισμού, απελευθέρωσης και ρύθμισης - αφότου, δηλαδή χτυπήσουμε όλες τις «πρωτογενείς» αιτίες της διαφθοράς - πρέπει στη συνέχεια να εντοπίσουμε και να χτυπήσουμε όλες τις «δευτερογενείς» εστίες: όλους τους «θύλακες» όπου έχουν ήδη δημιουργηθεί κυκλώματα διαφθοράς, που μπορούν να συνεχίσουν να υπάρχουν ακόμα κι όταν εξαλειφθούν τα αίτια που αρχικώς τα δημιούργησαν.
Οι δευτερογενείς εστίες διαφθοράς εντοπίζονται στα σημεία όπου «ακουμπά» η κοινωνία την πολιτική, η κοινωνία της οικονομία και η πολιτική την οικονομία.
* Όπου «ακουμπά» η κοινωνία την πολιτική, αναπτύσσεται διαφθορά που παίρνει τη μορφή νόθευσης των μηχανισμών εκπροσώπησης, διάβρωσης της αστυνομίας και της δικαιοσύνης, ανεξέλεγκτης γραφειοκρατίας κλπ.
* Όπου «ακουμπά» η κοινωνία την οικονομία, αναπτύσσονται κυκλώματα που εμποδίζουν την αξιοκρατική ανέλιξη, επιβάλλουν υποχρέωση των επιχειρήσεων να πληρώνουν «προστασία» ή αναστέλλουν πλήρως τη διάχυση της ανάπτυξης - του εισοδήματος και του πλούτου – ή εμποδίζουν τη διάχυση των ευκαιριών. Οι κανόνες της αγοράς ακυρώνονται και λειτουργούν μόνο οι κανόνες της «προστασίας».
* Όπου «ακουμπά» η πολιτική την οικονομία έχουμε στρεβλώσεις μονοπωλιακών πρακτικών, δεσπόζουσας θέσης, «εμπόδια εισόδου» νέων επιχειρήσεων και φαινόμενα διαπλοκής, όπου οι ισχυροί του πλούτου υποκαθιστούν και υποτάσσουν την πολιτική εξουσία. Η ελεύθερη οικονομία παύει να λειτουργεί και ισχύουν οι νόμοι των καρτέλ. Η δημοκρατία υποκαθίσταται σταδιακά από εξωθεσμικά κέντρα «διαπλεκομένων».
Συμπέρασμα: για την καταπολέμηση της διαφθοράς δεν αρκούν κατασταλτικά μέτρα, είναι απαραίτητες δομικές μεταρρυθμίσεις που καταπολεμούν τα βασικά αίτιά της. Αλλά, τα κατασταλτικά μέτρα είναι, εντούτοις απαραίτητα.
Μόνο με καταστολή η διαφθορά δεν αντιμετωπίζεται.
Αλλά χωρίς καταστολή, επίσης δεν αντιμετωπίζεται…
Παραδείγματα…
Ας δούμε κάποια παραδείγματα, από την ελληνική εμπειρία:
Το περιβόητο «φακελάκι» στα νοσοκομείο εκπηγάζει από μια θεμελιώδη στρέβλωση: Το γεγονός ότι οι απολαβές των νοσοκομειακών γιατρών είναι αφύσικα χαμηλές για τις σπουδές που έχουν κάνει. Το αποτέλεσμα είναι είτε να «συμπληρώνουν» με φακελάκι είτε να προσφέρουν κακή ιατρική (είτε και τα δύο). Όταν συμβαίνει το πρώτο, έχουμε δυσβάστακτη επιβάρυνση των ασθενών. Όταν συμβαίνει το δεύτερο, στέλνουμε τους ασθενείς στις ιδιωτικές κλινικές (όταν δεν τους στέλνουμε στον… «άλλο κόσμο»).
Η μεγάλη αύξηση στις αποδοχές των νοσοκομειακών γιατρών (τουλάχιστον διπλασιασμός) καταργεί τη στρέβλωση και εξαλείφει την ανάγκη που δημιουργεί το «φακελάκι».
Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη εστία γκρίζας οικονομίας, ούτε η μόνη στρέβλωση στο χώρο της δημόσιας Υγείας. Τα ίδια τα δημόσια νοσοκομεία πρέπει να αποκτήσουν διπλή ευθύνη που σήμερα δεν έχουν. Ευθύνη να δημιουργούν έσοδα και ευθύνη να διαχειρίζονται τους πόρους τους, να κοστολογούν τις υπηρεσίες που προσφέρουν, να επενδύουν στην επέκτασή τους (που χρηματοδοτείται από το κράτος), όχι απλώς να επαιτούν από το κράτος να καλύψει τις «μαύρες τρύπες» τους.
Αυτό σημαίνει ότι θα προσλαμβάνουν γιατρούς που προσφέρουν καλύτερη ιατρική και προσελκύουν κοινό. Έτσι θα σπάσουν και τα «στεγανά κυκλώματα» των γιατρών, που λυμαίνονται τα νοσοκομεία σήμερα. Επίσης θα αλλάξει το σύστημα εφοδιασμού των νοσοκομείων σε ιατρικό υλικό, το οποίο πληρώνεται σήμερα από 40% ως 500% υψηλότερα από τις τιμές της αγοράς!
Τα δημόσια νοσοκομεία πρέπει να γίνουν ανταγωνιστικά - και μεταξύ τους και με τα ιδιωτικά. Οι γιατροί πρέπει να αμείβονται επαρκώς και να μπορούν να φέρνουν και ιδιωτική πελατεία παίρνοντας πρόσθετη αμοιβή οι ίδιοι και προσφέροντας έσοδα στο δημόσιο νοσοκομείο. Αυτός ο «εμβολιασμός» ενός «ήπιου ανταγωνισμού» στο χώρο της δημόσιας υγείας θα προσφέρει πολύ καλύτερες υπηρεσίες υγείας στο δημόσιο με χαμηλότερο κόστος (για τον φορολογούμενο).
Η δημόσια υγεία θα εξακολουθήσει στις περισσότερες περιπτώσεις και για τους περισσότερους πολίτες – κυρίως τους πιο αδύναμους – να προσφέρεται δωρεάν. Θα πληρώνουν τα ασφαλιστικά ταμεία. Κι επειδή τα νοσοκομεία θα κοστολογούν λεπτομερώς, τα ταμεία θα γνωρίζουν και θα ελέγχουν τι πληρώνουν (κι έτσι θα υπάρχει και «αυτορρύθμιση» στο σύστημα). Κι όχι μόνο τα δημόσια ταμεία. Αν τα δημόσια νοσοκομεία γίνουν ανταγωνιστικά, μπορούν να αναλαμβάνουν και δικαιούχους της ιδιωτικής ασφάλισης.
Έτσι η δημόσια περίθαλψη θα παραμείνει προσιτή σε όλους, αλλά θα αναβαθμιστεί. Θα πάψει να είναι «τριτοκοσμική» και θα γίνει σύγχρονη και ανταγωνιστική. Γιατί η κατάργηση των βασικών στρεβλώσεων και η διαφάνεια θα κινητροδοτήσει την ανταγωνιστικότητα στις προσφερόμενες υπηρεσίες.
Σήμερα ο πολίτης πληρώνει την υγεία και την ασφάλισή του διπλά: Πληρώνει τη δημόσια υγεία και τη δημόσια ασφάλιση υποχρεωτικά, ως φορολογούμενος κι ως ασφαλισμένος. Κι ύστερα, καταφεύγει στην ιδιωτική ασφάλιση για ώρα ανάγκης, και στην ιδιωτική περίθαλψη όταν έλθει αυτή η «ώρα ανάγκης».
Το ίδιο ισχύει και με την λεγόμενη Δημόσια Παιδεία. Την πληρώνουν όλοι αναγκαστικά, ως φορολογούμενοι. Αλλά, τα παιδιά τους μαθαίνουν τις απαραίτητες γνώσεις για να συνεχίσουν τις σπουδές τους, στα φροντιστήρια, δηλαδή στα ιδιωτικά – και ακριβοπληρωμένα - κυκλώματα της παραπαιδείας.
Αυτή η διπλή επιβάρυνση της κοινωνίας για την Υγεία, την Ασφάλιση, την Παιδεία, αποτελεί τεράστια σπατάλη πόρων, σκανδαλώδη εκμετάλλευση του πολίτη και απίστευτη στρέβλωση για την κοινωνία. Δεν εξυπηρετεί καμία συλλογική ανάγκη δεν παράγει κανένα συλλογικό αγαθό, απλώς συντηρεί τεράστια γκρίζα οικονομία μέσα στην οποία ανθούν κυκλώματα που κερδοσκοπούν από την συντηρούμενη ανικανότητα του Δημοσίου να καλύψει ανάγκες των πολιτών του, για τις οποίες τους φορολογεί εξουθενωτικά. Τους φορολογεί, αλλά δεν τους εξυπηρετεί…
Η ιστορική υπέρβαση κι η διαλεκτική σύνθεση
-- Οι Σοσιαλιστές πρέπει να αντιληφθούν ότι η κατάργηση των στρεβλώσεων είναι αποκατάσταση κοινωνικών αδικιών, όχι «νεοφιλελεύθερης επιχειρηματικής ασυδοσίας».
-- Οι Σοσιαλιστές πρέπει ακόμα να αντιληφθούν ότι η αποκατάσταση «ήπιου ανταγωνισμού» και διαφάνειας στην παραγωγή των «δημόσιων αγαθών» υπηρετεί τους πολίτες και περιθωριοποιεί τα κυκλώματα της ιδιωτικής παραοικονομίας που ανθούν σήμερα. Όπου τα δημόσια αγαθά δεν είναι ούτε «δημόσια» ούτε «αγαθά»…
-- Από την άλλη πλευρά, οι Φιλελεύθεροι πρέπει να αντιληφθούν ότι η κατάργηση των στρεβλώσεων και η αποκατάσταση διαφάνειας απαιτούν καλύτερο και αποτελεσματικότερο κράτος, όχι αναγκαστικά «λιγότερο» κράτος.
Στην Ελλάδα δεν έχουμε ένα «διεφθαρμένο δημόσιο» από τη μια πλευρά και μια «υγιή επιχειρηματικότητα» από την άλλη πλευρά. Έχουμε ένα διογκωμένο δημόσιο, οι στρεβλώσεις του οποίου έχουν «διαφθείρει» και την επιχειρηματικότητα του ιδιωτικού τομέα.
Οι στρεβλώσεις αυτές εκτρέφουν την ιδιωτική παραοικονομία και δημιουργούν τεράστιες κοινωνικές αδικίες. Στην κατάργηση αυτών των στρεβλώσεων και στην αναίρεση αυτών των αδικιών δεν αντιστέκονται μόνο οι «κρατιστές» και οι συντεχνίες του δημοσίου. Αντιστέκονται, επίσης, πάσης φύσεως κερδοσκόποι και κυκλώματα της (ιδιωτικής) παραοικονομίας.
-- Οι Σοσιαλιστές πρέπει να αντιληφθούν ότι η κατάργηση των οικονομικών στρεβλώσεων είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την καταπολέμηση των μεγάλων κοινωνικών αδικιών.
-- Οι Φιλελεύθεροι πρέπει να αντιληφθούν ότι χωρίς ισχυρό κράτος δεν καταπολεμούνται οι στρεβλώσεις, ούτε τα κυκλώματα που θησαυρίζουν απ’ αυτές.
Το επόμενη κύμα των μεταρρυθμίσεων θα καταπολεμήσει τη διαφθορά, στο βαθμό που οι Σοσιαλιστές και οι Φιλελεύθεροι – οι πρωταγωνιστές των δύο προηγούμενων μεγάλων μεταρρυθμιστικών κυμάτων – κάνουν την υπέρβαση των ιστορικών τους αντιθέσεων και να αποτολμήσουν τη σύνθεση των αντιθετικών τους «προταγμάτων».
Η διαφθορά δεν εδρεύει μόνο στο κράτος, ούτε εδρεύει μόνο στον ιδιωτικό τομέα. Εδρεύει στην «γκρίζα οικονομία», όταν αυτή αναπτύσσεται εκτός ελέγχου κι αναπαράγεται εκεί όπου κράτος και ιδιωτική οικονομία «ακουμπάνε». Διαφθείρει και το δημόσιο και τον επιχειρηματικό κόσμο.
Το επόμενο ιστορικό κύμα μεταρρυθμίσεων δεν θα είναι «Σοσιαλιστικό», δεν θα είναι «Φιλελεύθερο», θα είναι η υπέρβαση της ιστορικής αντιπαλότητας ανάμεσα τους.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, βρίσκεται στη διάσταση Σοσιαλιστών – Φιλελευθέρων και στα παρωχημένα στερεότυπα προς τα οποία μένουν αμφότεροι προσκολλημένοι: Έτσι οι Σοσιαλιστές γίνονται απολογητές του κρατισμού και των στρεβλώσεων που αυτός επιβάλλει. Από την άλλη πλευρά οι Φιλελεύθεροι γίνονται απολογητές μιας «επιχειρηματικότητας» που κερδοσκοπεί από τη διαφθορά, ενώ είναι αντίθετοι στη δημιουργία ενός ισχυρού κράτους απαραίτητου για να χτυπηθούν τα κυκλώματα διαφθοράς.
Οι Σοσιαλιστές είναι συχνά αντίθετοι με την καταπολέμηση των πρωτογενών αιτίων διαφθοράς, ενώ οι Φιλελεύθεροι είναι αντίθετοι με την καταπολέμηση των δευτερογενών εστιών διαφθοράς. Έτσι η διαφθορά συνεχίζει να αναπτύσσεται όσο οι Σοσιαλιστές κι οι Φιλελεύθεροι – κολλημένοι στα ξεπερασμένα στερεότυπα τους – συνεχίζουν να ακυρώνουν οι μεν τους δε.
Η υπέρβαση αυτής της ιστορικής αντίθεσης δεν είναι «διανοητική άσκηση», είναι ιστορική αναγκαιότητα. Είναι διαλεκτική σύνθεση απαραίτητη για να διασωθούν και η κοινωνική δικαιοσύνη και η οικονομική αποτελεσματικότητα και η ίδια η δημοκρατία, τα βασικά προτάγματα Σοσιαλιστών και Φιλελευθέρων.
Που χώρια δεν μπορούν πια να τα προασπιστούν.
Και μαζί δεν τολμούν, ακόμα, να προχωρήσουν…