Του Κωνσταντίνου Γ. Μαργαρίτη
(LLM, Υποψ. ΔΝ – Δικηγόρου)
Copyright: www.rieas.gr
Σε μια εποχή κρίσης, η ελληνική κοινωνία αναζητά πολιτικές διεξόδους, διαφορετικά μοντέλα διακυβέρνησης, νέους θεσμούς λήψης αποφάσεων, διαρθρωτικές αλλαγές που δε θα θυμίζουν το κατεστημένο πολιτικό σύστημα που οδήγησε τη χώρα στη σημερινή κατάσταση. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα ένας «εκδημοκρατισμός» του πολιτικού συστήματος ακούγεται σαν σύνθημα ολοένα και πιο ισχυρό, σαν απαίτηση του ελληνικού λαού.
Ένας τέτοιος θεσμός «συμμετοχικής δημοκρατίας» που δίνει τη δυνατότητα άμεσης συμμετοχής στους πολίτες προβλέπεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο και εγκαινιάστηκε με τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Σκοπός του παρόντος είναι μια συνοπτική απεικόνιση του θεσμικού αυτού πλαισίου, όπως αποτυπώνεται στη Συνθήκη.
Αρχικά, αξίζει να αναφερθεί ο συμβολικός τίτλος ΙΙ - διατάξεις περί δημοκρατικών αρχών της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), όπως αναθεωρήθηκε από τη Συνθήκη της Λισαβόνας, που περιλαμβάνει τα άρθρα 9-12. Στο άρθρο 10 ΣΕΕ, αν και ρητώς αναφέρεται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ως θεμέλιο της Ένωσης, τονίζεται στην παράγραφο 3 το δικαίωμα του κάθε πολίτη να συμμετέχει στο δημοκρατικό βίο της Ένωσης. Επιπλέον, στην ίδια παράγραφο, αναδεικνύεται μια θεμελιώδης υποχρέωση των θεσμικών οργάνων της Ένωσης˙ οι αποφάσεις τους οφείλουν να λαμβάνονται όσο το δυνατόν πιο ανοιχτά και εγγύτερα στους πολίτες. Έτσι επιτυγχάνονται οι στόχοι της χρηστής διακυβέρνησης που ήδη από το 2001 τέθηκαν με τη Λευκή Βίβλο για τη Διακυβέρνηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Η διάταξη του άρθρου 10, παρ. 3 αποτελεί το συνδετικό κρίκο με την ιδιαίτερης σημασίας διάταξη του άρθρου 11 ΣΕΕ. Η εν λόγω διάταξη εισάγει τον «κοινωνικό διάλογο εντός της Ένωσης». Η παράγραφος 1 αναφέρει ότι τα θεσμικά όργανα δίνουν, με τα κατάλληλα μέσα, στους πολίτες και στις αντιπροσωπευτικές ενώσεις τη δυνατότητα να γνωστοποιούν και να ανταλλάσσουν δημόσια τις γνώμες τους σε όλους τους τομείς δράσης της Ένωσης. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται ο οριζόντιος κοινωνικός διάλογος μεταξύ πολιτών και αντιπροσωπευτικών ενώσεων με τα θεσμικά όργανα της Ένωσης να παίζουν ένα βοηθητικό ρόλο, π.χ. με τη δημιουργία ηλεκτρονικών fora προς εξυπηρέτηση του ως άνω σκοπού. Η μορφή αυτή κοινωνικού διαλόγου αποτελεί ένα πρώτο βήμα στη ζύμωση απόψεων και στη δημιουργία πολιτικών εντός της κοινωνίας, καθώς και στην άμεση ενεργοποίηση των πολιτών.
Ένα δεύτερο βήμα αποτελεί ο κάθετος κοινωνικός διάλογος που αποτυπώνεται στην παράγραφο 2 του άρθρου 11 ΣΕΕ. Εκεί αναφέρεται ότι τα θεσμικά όργανα διατηρούν ανοιχτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις αντιπροσωπευτικές ενώσεις και την κοινωνία των πολιτών. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι η παράγραφος 2 λειτουργεί δεσμευτικά για τα θεσμικά όργανα της Ένωσης μόνο ως προς αντιπροσωπευτικές ενώσεις, π.χ. σωματεία, think tanks και όχι μεμονωμένα με πολίτες. Η φιλοσοφία της διάταξης τοποθετεί τις αντιπροσωπευτικές ενώσεις πολιτών ως μεσολαβητές μεταξύ αυτών και των επίσημων θεσμικών οργάνων, αναθέτοντας στις πρώτες την αντιπροσώπευση του πολίτη ως μονάδα. Ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να απαγορευθεί μια πιο άμεση επικοινωνία μεταξύ πολιτών και θεσμικών οργάνων, γεγονός που βέβαια θα φάνταζε δύσκολο σε μια Ευρώπη με πληθυσμό που υπερβαίνει τα 500 εκατομμύρια.
Η παράγραφος 3 ενισχύει το θεσμό της διαβούλευσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τα ενδιαφερόμενα μέρη προκειμένου να εξασφαλισθεί η συνοχή και η διαφάνεια των δράσεων της Ένωσης. Εδώ πάλι υπερτονίζεται ο αντιπροσωπευτικός χαρακτήρας καθώς ο όρος «ενδιαφερόμενα μέρη» φαίνεται να περιλαμβάνει περισσότερο ομάδες συμφερόντων που εκπροσωπούν πολίτες.
Η μεγάλη καινοτομία που εισήχθη με τη Συνθήκη της Λισαβόνας φαίνεται στην παράγραφο 4 του άρθρου 11 ΣΕΕ. Εκεί αναφέρεται η δυνατότητα των πολιτών της Ένωσης, εφόσον συγκεντρωθεί αριθμός τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου, υπηκόων σημαντικού αριθμού κρατών μελών, να λαμβάνουν την πρωτοβουλία να καλούν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, να υποβάλλει κατάλληλες προτάσεις επί θεμάτων στα οποία οι εν λόγω πολίτες θεωρούν ότι απαιτείται νομική πράξη της Ένωσης για την εφαρμογή των Συνθηκών. Πρέπει δηλαδή να ισχύουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις:
• Συμμετοχή τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου πολιτών από σημαντικό αριθμό κρατών μελών. Αν και ο όρος «σημαντικός» είναι ασαφής και ακαθόριστος, στόχος είναι η γόνιμη συμμετοχή πολιτών από κράτη με διαφορετική ιδιοσυγκρασία και όχι μια στείρα αντίδραση, καθοδηγούμενη ενδεχομένως, από πολίτες για ιδιωτικά οφέλη.
• Προτάσεις επί θεμάτων αρμοδιότητας της Επιτροπής για την εφαρμογή των Συνθηκών. Με αυτή την προϋπόθεση δίνεται η δυνατότητα στους πολίτες να καλέσουν την Επιτροπή να καταθέσει πρόταση μόνο μέσα στο πλαίσιο των Συνθηκών και όχι προς αναθεώρηση αυτών. Δεν παραχωρείται δηλαδή συνταγματική δύναμη στους πολίτες της Ένωσης˙ τους δίνεται η δυνατότητα να λάβουν πρωτοβουλία προς βελτίωση του υπάρχοντος καθεστώτος.
Παρά τις όποιες ατέλειες και προβλήματα του νέου αυτού θεσμού, πρόκειται για μια σημαντική καινοτομία στη θεσμική λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εξ’ άλλου η παρουσίαση της εφαρμογής του θεσμού στην πράξη δεν αποτελεί σκοπό του παρόντος και σε κάθε περίπτωση είναι πολύ νωρίς για να σχολιασθεί. Το βέβαιο είναι ότι ο θεσμός αυτός συμβάλλει τα μέγιστα στην ενεργοποίηση των πολιτών που αποτελεί το βασικότερο παράγοντα για περαιτέρω αλλαγές. Επιπλέον, ενισχύει το ρόλο των ευρωπαίων πολιτών οι οποίοι μπορούν να εκφραστούν ως μονάδες και καθ’ όσον συμφωνήσουν, να «προκαλέσουν» την Επιτροπή να λάβει τα νομοθετικά μέτρα που απαιτούνται κατά περίπτωση. Είναι αυτοί ακριβώς οι λόγοι που θα ταίριαζε ένας θεσμός «συμμετοχικής δημοκρατίας» να εισαχθεί στο ελληνικό θεσμικό σύστημα, ώστε να ληφθούν επιτέλους υπ’ όψη οι απόψεις των Ελλήνων πολιτών.